Powered By Blogger

Sabtu, 17 Desember 2011

BABAD DERMAYU (Pupuh Sinom 31 s/d 60)


31.    hangrempak hing wanah hagung,
lumampah siyang lan latri,
datan sareh datan dhahar,
sareng dugi pasir kucing,
ler wetan halas siluman,
wonten toyannipun mili.

32.    medal sumber sangking sumur,
wecana maring ki tinggil,
hiki paman kali hapa,
padha leren sami mandhi,
sun tingngali hiki toya,
       langkung sahe   toya wehing

33.    ki tinggi(l) sigra humatur,
mangga gusti kersa mandhi,
kula pengngen sesareyan,
hing handhap wiwitan hiki,
hadhem kasilir maruta,
henggal sareh kiyahi tinggil.

34.    lami hantuk kalih minggu,
haneng tengahhe wanaddri,
nulya mangkat wira loddra,
mang ngetan lampahe    nuli,
nulya manggihi yang gaga,
      madhukuwan hing wanaddri.



05.    wira setro naminipun,
sing wetan hasal rumiyin,
hing benjang bakal turunya,
dalem pegadhen benjing,
ki wira setro tetannya,
sami sesalaman hiki.

06.    wira loddra haris matur,
hinggi kakang basa mami,
lan sinten hingkang peparab,
dhuh yayi hing jeneng mami,
hingkang wewangi kakang.
wira setro jeneng mami.

07.    yayi sinten jenengngipun,
wira loddra jeneng mami,
sing begelen hasal kula,
ngilari cimanuk kali,
hangrangkul setro kusuma
la(h) yayi badhe ming pundi

08.    karuna sami rinangkul,
hadhuh bagja temen mami,
pinanggih kaliyan kadang,
kakang sing wetan nekani,
banyuhurip dulur misan,
wira kusuma dipatih.

09.    hanulya binakta wangsul,
hing wesma peranah hineki,
sinubah subah hadhahar,
sami sadha suka hati,
sampun lami tan hadhahar,
tiyang tiga sami bukti.

10.    ki tinggil nuli humatur,
dhuh bendara nembe habdi,
dhahar sekul kali hulam,
selaminne boten bukti,
hamung dhahar gegodongngan,
       hi(ng)kang kula dipun bukti.






11.    hadhuh gusti kula suhun,
hingkang lami manggen ngriki,
badhe nglemokkaken badan,
lan handugekken daging,
daging kula katah hical,
hamung tambah weteng blending.

12.    ngayag-gayag lir wong busung,
hamung hasta halit-talit,
yen lumampah sempoyongngan,
kula hasring tiba tangngi,
kasrimped hanang lawatan,
milanne sing lami ngriki.

13.    tiyang kali sami guyu,
hing rungu haturre tinggil,
            hiya paman tinggil bagja,
pinanggi lan kakang mami,
sarta rejekine paman,
kine paman bisa wareg dika bukti.

14.    ki wira setro hamuwus,
hanyambungngi sabda manis,
du(h) kebagjan kula paman,
manggen tengnga wanah mami,
harang-harang ketamuwan,
hora pisan sampe hiki.

15.    henggenne bungah wakkingsun,

BABAD DERMAYU (Pupuh Sinom 01 s/d 30)


sinom
01.     wonten kandha kang carita,
caritanne du(g)hing dhingngin,
turunipun wira lodra,
lara kalar hasal neki,
laki jaka kuwat mangkin,
pejajaran putra ratu,
peputra (ra)den mangku yuda,
jumeneng haneng metawis,
hapeputra hangabehi wira seca.

02.    wira seca pan kagungan,
karta wangsa putra mangkin,
jeneng tumenggung metaram,
wedharre turun puhiki,
kanthos dhateng majapahit,
pan sanak kadang sedulur,
panembahan kibethara,
kang sumareh gunung kumbang (sumbing),
hingkang katha,
wedharre kang para putra.

03.    hanulya kagungan putra,
jeng pengeran hadipatih,
luwano (luwanah) kang peparab,
bagelen hingkang negari,
kagungngan putra malih,
gagak pernnala tumenggung,
hing begelen lumangantiya,
lajeng hapeputra malih,
kathahipun sekawan para bopatya.

04.    putra pemajeng punika,
pan raden gagak kumitir,
hing begelen kang negara,
gagak wirawijayeki,
            hing tanggelen kang negari
hanulya katiga nipun,
gagak pringga hadipura,
kang ganti para bopati,
para sekawan,
den ganti wira handaka.

05.    dadi bopatih negara,
karangjati kang negari,
putra kang pemajeng hika,
pan raden gagak kumitir,
hanulya peputra mali,
hanang banyu hurip kedhu,
den ganti wira kusuma,
hanulya peputra malih,
gagak singa lodra kang dadi bopatya.

06.    pemajeng wangsa negara,
wangsa yuda rayi neki,
wira lodra kaping tiga,
tanu jaya hingkang rayi,
tanu jiwa kang wuragil,
hing begelen dalemipun,
kang putra wira loddraka,
sangnget sangking nyandang king kin,
nulya kesa remeni pun hamertala.

07.    hanneng sahinggilleng mlaya,
pernah  hingkang sepi sepi,
gumulling hana hing kesma,
hanu hun hing yang widi,
sarengat tarekat mangkin,
kakekat maripat tipun,
tan sanes hingkang de(n) tingal,
hamenneng hing wujud tunggil,
jaba jerro supaya dadi satunggal.

08.    tinggal sare miwa dhahar,
tigang   tahun lami neki,
kantak gagraha husika,
sampun hical wujud tunggil,
medal caya hing kang wehing,
tandha tinarimmeng hagung,
kang den suwun hing yang sukma,
muga-muga hantuk mukti,
saturunne muga hantukka kamulyan.

09.    sareng nuju malem jumngah,
hingngalli wonten hing langit,
sunar padhang kadi lintang,
sareng sing wetan ninnggalli,
bumi byar padhang nelohi,
yahiku caya handaru,
caya tinarima yang sukma,
hical kang pepadhang mangkin,
nulya ganti kinanthi hingkang tinembang.


       kinanthi
10.    hantuk marmane yang hagung,
suwara kang kapiyarsi,
heh kacung pan wira lodra,
lamon pengen mulya kaki,
saturun turunira,
babadda hing halas kaki.

11.    hing kulon hungsinen kulup,
hing halas cimanuk kaki,
halas gedhe hiku nyawa,
pan bakal dadi negari,
kanggo turun turunira,
dugi turun pitu mangkin.

12.    kaki hanak putuhemu,
mila henggal lungngaha kaki,
nulya henggal wira loddra,
ngelilir gonira    guling,
tumunten cahos jeng rama,
ngaturraken himpen neki.

13.    sedaya sami tinutur,
hing jeng rama hadipatih,
nulya jeng rama ngandika,
kaki hanak hingsun gusti,
teka hidini dehing rama,
mugya tulussa mangkin.

14.    sun srahhaken hing yang hagung,
sangking sakarsane kaki,
putra hingsun hadhuh nyawa,
rinangkul dipun tangngisi,
putra ngambung suku rama,
miwah hanang hibu neki.

15.    kahidinnan sampun kondur,
ngarsa hibu rama neki,
sami medal toya waspa,
handres mijil den tangngisi,
kaliyan kang pandakawan,
kyahi tinggil wasta neki.

16.    medal ngidul pinggir gunung,
malebet dateng wanaddri,
lali dahar miwa nendra,
mampan dereng hantuk warti,
kali cimanuk kang pernah,
hing pundi panggennan kali.

17.    kantos hantuk tigang tahun,
henggene manjing wanaddri,
mampan dereng hantuk warta,
pitulung yang maha widi,
lajeng tumuli hanglampah,
kantos dumugi hing kali.

18.    kali hagung hing citarum,
halinggih hing pinggir kali,
hingali toya geng prapta,
nulya hawecana haris,
hana hing pandakawan,
kang kekasi kyahi tingggil.

19.    haddhuh paman susah hing hingsun,
kali gede ngliliwati,
yen nyabranga karo hapa,
humatur kiyahi tinggil,
mangke bendara hasowan,
kula turi sabar krihin.

20.    kranten lami pukulun,
lumampa bendara gusti,
mila srantossena bendara,
hanyenengna hinghati,
la puhiki gusti    dara,
kathah wowohan ta gusti.

21.    kula kinten bekas dhusun,
hutawi kebonan jalmi,
sareng heca genya lenggah,
wonten kaki tuwa prapti,
hingkang mindha kaki tuwa,
buyut sidhum ti(yang) krihin.

22.    raden wira loddra dulu,
wonten kaki kaki prapti,
sangnget bingah manahira,
bagja temen hawak mami,
bakal hingsun holi warta,
sangking kaki  tuwa hiki.

23.    henggal tinubruk rinangkul,
       sesalaman hasta kalih,
       sarwi sareng genya lenggah,
       humatur hamelas hasi,
       hadhu kaki kula tuwa,
       nuhun pitulungnge kaki.

24.    wus lami lampah pukulun,
       sangking begelen negari,
       tigang tahun lampa kula,
       hing pundi cimanuk kali,
kula dereng hantuk warta,
       muga kaki hanulungi.

25.    ki sidhum wecana harum,
sarwi menggap menggap haris,
dhehem dhehem hawecana,
dhuh ki putu melas mami,
hiku sira ya kaliwat,
kesasar lampah hireki.

26.    puniki kali citarum,
krawang bagiyanne hiki,
sampun kalintang pun tebih,
kedah putu balik mahing,
mesisira lampah dika,
            ngaler ngetan lampah neki.

27.    nuli hical kaki sepuh,
kaget wahu hahingngali,
gegetun den wira loddra,
dereng taken jeneng neki,
lan sing pundi hing kang hasal,
kabujeng musna pun kaki.

28.    den wira wecana harum,
dhuh paman kiyahi tinggil,
mingngendi kang yahi tuwa,
ki tinggil mangsuli harris,
gugup raden gonne mriksa,
boten taken wasta krihin.



29.    hutawi negari nnipun,
nanging bagja kula hiki,
semanten pan hantuk warta,
pitulung yang maha widi,
mila gusti henggal-henggal,
mangka lajeng mangkat malih.

30.    wira lo ddra haris muwus,
puhiki margi pun henjing,
hingali wedaling surya,
nulya henggal pan lumaris,
lampah hipun wira loddra,
ngaler ngetan lampah neki.

Suluk Bujang Genjong


Pada masa-masa kemajuan Islam di Cirebon, ajaran Islam yang membumi di hati masyarakat pada umumnya adalah ajaran tasawuf. Islam model inilah yang diterima dan disukai oleh masyarakat Cirebon pada saat itu. Hanya saja, seiring dengan perjalanan waktu, pemikiran-pemikiran baru bermunculan sesuai dengan aliran atau madzhab masing-masing pendatang, dan bahkan benturan pemikiran sering terjadi di Cirebon. Salah satu contoh yang paling populer adalah benturan pemahaman yang terjadi antara Dewan Wali Sanga dengan Syekh Siti Jenar. Benturan antara Syekh Siti Jenar dan Dewan Wali Sanga tidak selesai hingga eksekusi terjadi terhadapnya, dan ketika suatu paham sudah berkembang dalam masyarakat, maka ada penerus yang menggantikannya hingga saat ini. Mungkin hal inilah yang menjadi salah satu  sebab terhadap kalimat tunggal di sebagian naskah Cirebon, NBG termasuk didalamnya, tidak diarahkan kepada manunggal antara gusti dan kawula.
Dari segi sastra, NBG terkategori dalam kelompok karya sastra dengan mengambil bentuk Tembang Macapat[1], dan seperti Tembang Macapat dalam naskah Cirebon yang lain, NBG yang ditemukan di keraton Kacirebonan ini, terbagi menjadi beberapa kelompok tembang, diantaranya: kasmaran, megatruh, pangkur, durma, dan khinanthi; dan diakhir naskah ini ditutup dengan tembang kasmaran.
Kelima jenis tembang yang digunakan dalam NBG memang merupakan tembang yang tergolong dalam jenis tembang tengahan yang lazim disebut Tembang Macapat. Karakter bahasa yang muncul mewarnai NBG tak dapat dikatakan sebagai tembang kawi, karena itulah budayawan Cirebon memastikan NBG sebagai salah satu naskah macapat atau tembang tengahan yang dimiliki oleh Cirebon. Dari penggunaan dan pemilihan bahasa yang semacam inilah NBG terlihat eksclusif sebagai suluk pesisiran Cirebon yang mashur dan berakar pada zamannya.
Secara jujur kami akui, NBG yang ada pada kami memang belum tamat dan masih belum tuntas pembahasannya, entah berapa naskah lagi kelanjutannya. Akan tetapi, dari satu naskah ini, kita sudah dapat menangkap ide, gagasan, gambaran prilaku, dan ajaran luhur yang merupakan potret budaya Cirebon yang berkembang pesat pada saat itu. Penekanan pengajaran suluk (tasawuf dalam bentuk tembang) yang bertitik berat pada penamsilan yang begitu nyata mendomonasi naskah ini. Dengan kata lain, penggunaan bahasa ibarat seperti lir, lirpenda, lirkadiya dan terkadang figurative, sangat menyentuh hati dan membuat kita terhanyut dihempasan ombak sastranya. Oleh karena itulah, dibagian lampiran buku ini kami tampilkan NBG dengan tanpa terjemahan dan tafsiran, agar pembaca dapat menikmati alunan kata demi kata yang tersusun dalam NBG secara puitis, bahkan jika kita mau lebih terbuka, dominasi bahasa ibarat yang dipakai NBG menuntun kita ke dalam kesadaran berbahasa yang halus dan indah.
Tentunya penulis NBG, yang hingga saat ini belum kami ketahui, hendak mengajari kita (masyarakat Cirebon khususnya) tentang suluk Cirebon dari segi kalimat dan makna, sehingga warna makna atau prilaku yang dapat dipahami dari NBG mengungkapkan hal-hal yang bernuansa spiritual dan tasawuf. Hanya saja yang perlu digaris bawahi adalah semua prilaku yang digambarkan oleh NBG tak lepas daripada Cirebon sebagai ruang gerak penulisnya. Didamping itu, keterbatasan referensi yang ada atau kurangnya pengetahuan penulis NBG terhadap al-Quran dan Hadits terasa sekali. Namun demikian, semangat ‘bersuluk’ tampaknya cukup kuat dikalangan Islam Cirebon pada saat itu, sehingga NBG-terlepas dari kekurangan dan kelebihannya-menjadi naskah suluk yang khas ala Cirebon. Gagasan dan pemikiran yang tertuang dalam NBG sudah dianggap cukup kuat dan dapat menjelaskan konsep wahdatul wujud yang tumbuh dalam pemikiran tasawuf Timur Tengah menjadi manunggal ala Cirebon yang bisa dipahami berbeda dengan konsep dengan manunggal versi asalnya atau bahkan versi Siti Jenar. Manunggal versi Siti Jenar memang photo copy dari asalnya dengan kertas (bahasa) Jawa yang pada saat itu masyarakatnya masih kuat oleh pengaruh-pengaruh Hindu dalam peristilahan ajaran prinsip ketuhanan. Sehingga muncul anggapan bahwa Islam dan Hindu-Budha sebenarnya sama dalam memandang Tuhannya. NBG memilih jalan yang tergolong sederhana dan dapat dicerna oleh kalangan umum, sehingga kebingungan orang tentang persamaan Islam dan Hindu dalam memandang Tuhannya, dalam konsep menunggal, tak terjadi dalam pengajaran NBG.


[1] Tembang Macapat merupakan bagian dari bentuk kesusasteraan Cirebon. Seorang budayawan Cirebon, Kartani, memberi penjelasan bahwa macapat berarti membaca empat-empat, maca papat-papat. Membaca secara empat wanda empat wanda dalam tembang ini sebenarnya sangat sulit dipahami oleh generasi muda sekarang, karena mereka tidak mendapatkan gambaran dalam pemikiran mereka bentuk tehnis membaca empat-empat. Bagi kami, mereka tidak salah sama sekali, karena tidak ada orang yang memberinya pelajaran tentang itu. Tentang Macapat, lihat Rokhmin Dahuri, Budaya Bahari sebuah Apresiasi di Cirebon,  terbitan Perum Percetakan Negara 2004, halm. 116 ,117. lihat juga Yatna Supriatna, Sastra Klasik Cerbon, terbitan Disbudpar Kota Cirebon 2008, hlm. 6,7.

Sekilas Suluk Cirebon


Rokhmin Dahuri dkk. dalam Budaya Bahari Sebuah Apresiasi di Cirebon (BBSAC ), telah menguraikan sebagian dari Naskah Bujang Genjong (NBG). Dalam uraiannya, ajaran manunggal telah disinggung, bahkan Bujang Genjong dan Rara Gonjeng disimbolkan sebagi raga dan jiwa yang selalu saling merindu[1]; merindu akan kebersamaan dan persatuan untuk menjalankan irodah, kehendak[2], untuk selalu bersama dalam kesatuan hakiki. Penggambaran yang manis ini tentunya menjadi awalan bagi inspirasi kami untuk memberi pemahaman yang lebih luas terhadap Naskah Bujang Genjong. Tokoh Bujang Genjong dan Rara Gonjeng dalam kisahnya, memang bisa menjadi lambang kerinduan persatuan yang sangat kuat. Dan apalagi jika kedua tokoh ini hanya semata-mata dipandang sebagai muda-mudi yang sedang menjalin asmara (lihat dalam pupuh Kasmaran, Pupuh ke 10-15).
Penggambaran atau dalam istilah NBG sendiri disebut pewayangan, wayang amot wawayangan, merupakan cara yang paling aman dalam mengurai, menjabarkan, dan menjelaskan kerumitan yang ada, yang tidak mampu diurai dengan kalimat indah. Karena itulah, hal yang sangat tidak logis jika tokoh Bujang Genjong dan Rara Gonjeng dianggap sebagai sebuah nama tanpa maksud, arti, dan tujuan. Dengan melihat arti kata Bujang Genjong, Rara Gonjeng, dan Bujang Lamong, yang secara bahasa yang saling berdekatan maknanya, kita sudah merasakan kesengajaan dari Bujangga[3] NBG untuk memberikan sandi-sandi atau simbol-simbol dari suatu alur pemikiran yang mengarah pada tujuan tertentu. Dan ketika kita mengganggap bahwa nama-nama disusun secara sengaja, maka timbul pertanyaan yang kedua; apa maksudnya? Dengan pijakan seperti inilah kekayaan lokal Cirebon, khususnya NBG, mendapatkan posisi yang layak.
Pemahaman yang diambil BBSAC terhadap NBG tentang manunggal merupakan ide bagi kita untuk melangkah lebih kedalam lagi. Benar sekali, jika BBSAC merasa ada maksud lain dalam alur kisah yang ditulis para pendahulu Cirebon. Dalam konteks terebut, BBSAC merasa perlu mengambil kesimpulan tentang ilmu manunggal; manunggal antara kawula dengan gusti, bisa meloncat naik ke arah manunggaling ilmu antara syari’at, tarekat, hakikat, dan makrifat dalam diri orang Cirebon, dengan kalimat lebih jelas bahkan dikatan sebagai persiapan manusia supaya membekali diri dengan empat ilmu (syari’at, tarekat, hakikat, dan makrifat) dalam bertindak, bergaul, berfikir dan beribadah[4].


[1] Budaya Bahari Sebuah Apresiasi di Cirebon hlm. 225,226. Perum Percetakan Negara RI 2004.
[2] Al Ghazali dalam Ihya III hlm. 17 berkata, Hati manusia itu terkhusus dengan pengetahuan dan kehendak yang menyebabkannya berbeda dari seluruh hewan.
[3] Kalimat Bujangga di pinjam untuk menjadi istilah bagi penulis tembang macapat agar pembahasan dan kalimat menjadi simpel
[4] Budaya Bahari, hlm. 26.